Önceki yıl Mayıs ayında vizyona giren, başrolünü Nicole Kidman’ın oynadığı Çöl Kraliçesi filmini izlemeseniz bile en azından bazı okuyucularımızın adını duyduğundan eminim. Kidman filmde Gertrude Bell adlı İngiliz asıllı tarihçi, arkeolog ve seyyah bir hanımefendiyi canlandırıyordu. Daha doğrusu filmde o hanımefendinin sadece tarihçi arkeolog ve seyyah tarafı canlandırılıyordu.
Gertrude Bell gerçekten arkeolog ve tarihçidir ama Anadolu’da ve özellikle Ortadoğu’da yıllarca süren gezileri sırasında asıl yaptığı iş İngiliz Devleti adına casusluk çalışmalarıdır.
Dünyaca ünlü İngiliz Casusu Arabistanlı Lawrence’a manevi evladı gözüyle bakan ve Arap dünyasında “Çölün Kızı” ya da “Irak’ın taçsız kraliçesi” olarak anılan Gertrude Bell tek başına Irak’ın haritasını çizen kadındır.
İşte bu Gertrude Bell, 1899, 1902 ve 1907 yıllarında olmak üzere üç kez İzmir’e geldi. Bornova’yı, Kadifekale’yi, Kemalpaşa’yı, Efes’i gezdi, Gezdiği yerleri fotoğrafladı, oralarla ilgili notlar aldı. Gittiği her yerden İngiltere’ye yazdığı mektuplarla bulunduğu yerin ekonomik, sosyal, siyasi ve kültürel durumu ile ilgili kıymetli bilgiler aktaran Bell İzmir’den de çok sayıda mektup yazdı.
Mektuplarından anlıyoruz ki Gertrude Bell’in İzmir’de bulunduğu günlerde daha ilk günden itibaren bir kişi Ona her türlü kolaylığı sağlamış, gerektiğinde bölgedeki yolculuklarında Ona eşlik etmiş ve çalışmalarında destek olmuştu. Bu isim o dönemde İngiltere’nin İzmir Konsolosu olan Henry Arnold Cumberbatch idi.
***
Bell İzmir’e ilk geldiği gün olan 5 Aralık 1899 tarihinde üvey annesi Florance Bell’e İzmir’den yazdığı ilk mektubunda Konsolos Cumbertch’dan bahsetmişti. Daha gemiden inmeden yaşanan pasaport sıkıntılarını Konsolos Cumberbatch sayesinde kolayca hallettiğini anlatan Gertrude Bell, konsolosun kendisine İzmir’de bulunduğu süre içinde en iyi ellerde olacağı şeklindeki güvencesinden söz etmişti. Bell mektubunda Konsolos Cumberbatch’a yapmak istediği çalışmalardan bahsettiğini de yazdı.
Çöl Kraliçesi’nin 1902 ve 1907 tarihli diğer İzmir ziyaretlerinde yazdığı günlük ve mektuplarda adı çok geçen kişi yine İngiltere’nin İzmir Konsolosu Cumberbatch’tir. 1907 yılında İzmir’e gelişinin ilk günlerine ait notlarında Gertrude Bell, İzmir Valisi Kıbrıslı Mehmet Paşa’nın İngiliz Konsolosluğu’na sığınması olayından bahseder. 6 Nisan Cumartesi günü yine Konsolos Bey’le birlikte Kemalpaşa’ya yaptıkları geziden söz eden Bell çok sayıda fotoğraf çektiği bu gezi esnasında, kendilerini korumakla görevli askerlerin Çakıcı’dan çekindiğini belirterek, karşılarına çıkarsa ilk onların kaçacağını günlüğüne not düşer.
***
Gertrude Bell’in yazdığı bu mektuplar emperyalizmin Osmanlı’yı bölerek yok etme planlarının şekillenmesinde önemli rol oynadı. “Özgürleşeceksiniz” vaadiyle Arap halklarının Osmanlı’ya karşı ayaklandırılmasında da yine o başroldeydi. 1926 yılında Bağdat’da öldü ve orada İngiliz mezarlığına defnedildi.
İzmir’de bulunduğu günlerde Gertrude Bell’e ev sahipliği yapan Konsolos Cumberbatch da 1918 yılında öldü.
